Program ten opracowałam na podstawie autorskiego programu p. Hedwig Abel przedstawionego przez J. Kielina
Żywioły: woda, powietrze, ogień i ziemia są silnymi elementami pobudzającymi aktywność i zmysły dzieci. W zasadzie nie ma dziecka, które pozostaje obojętne, nie przejawi jakiejś reakcji w obliczu żywiołu.
W przedstawianej przeze mnie publikacji pokazano możliwości zastosowania elementów pracy z żywiołami w czasie zajęć z dziećmi z głębokim upośledzeniem umysłowym. Można je wykorzystywać podczas „porannego kręgu”,, lub organizować osobne zajęcia z dziećmi koncentrujące się tylko na stymulacji tego typu.
Każdy rodzaj żywiołu przyporządkowuje się określonej porze roku:
- wodę- zimie
- ziemię- wiośnie
- ogień-latu
- powietrze- jesieni
Zaletą tej metody jest to, że można z powodzeniem stosować ją podczas zajęć indywidualnych jak i grupowych.
ZIEMIA
Na co dzień nie zdajemy sobie sprawy , jak ważnym doświadczeniem jest nasz kontakt z ziemią. To z niej czerpią siłę kiełkujące rośliny, ona nas żywi i ubiera. Jest oparciem dla naszych stóp, kontakt z nią daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Wielu z naszych podopiecznych, ze względu na niesprawność ruchową, rzadko ma okazję bezpośrednio dotknąć ziemi. Warto czasem spróbować położyć dziecko bezpośrednio na trawie ,piasku, igliwiu. Większości z nich sprawia to radość
Do pracy z dziećmi na zajęciach najbardziej nadaje się czarna ziemia( możemy używać tej do roślin doniczkowych) Ziemia ma zdecydowaną barwę, specyficzny , mocny zapach. Ze względu na swoją strukturę, wilgotność i temperaturę dostarcza złożonych doznań dotykowych.. Nie należy jednak zmuszać dzieci do kontaktu z nią.
Przed zajęciami wysypujemy ziemię na stół przykryty folią, lub do miski albo korytka. Dzieci powinny mieć możliwość badania jej obiema rękami, a jeśli warunki pozwalają, także nogami. Oto niektóre z ćwiczeń, jakie możemy wykonywać z dzieckiem:
- dotykanie, rozgarnianie
- zakopywanie różnych przedmiotów
- napełnianie pojemników
- „ robienie błota”
- wysiewanie nasion i obserwowanie przez kilka następnych dni, jak kiełkują
Jednak mankamentem tego typu zajęć jest duże zabrudzenie stołów, dzieci, nauczycieli i całej sali.
OGIEŃ
Ogień ma w sobie olbrzymią moc przykuwania uwagi. Nie ma chyba żadnego innego zjawiska fizycznego, które tak żywo pobudzałoby nasze zainteresowanie. Nawet te dzieci, któr4e na niczym nie potrafią zatrzymać wzroku, reagują na ogień skupieniem. Ziemia wyzwala w dzieciach aktywność, ogień zmusza je do zatrzymania i bezruchu. Niektóre z nich instynktownie boją się ognia, dlatego ważne jest, aby podczas zajęć z ogniem nauczyciel stwarzał poczucie bezpieczeństwa.
Jeżeli mamy takie możliwości, pokazujemy dzieciom ogień i ognisko przy różnych okazjach. W zwykłej pracy terapeutycznej możemy używać świec lub blachy wypełnionej ziemią , na której robimy „ognisko” podpalając kartki papieru lub kilka drewienek. Oczywiście efekt naszego działania zostanie wzmocniony jeśli zaciemnimy pomieszczenie. Świece stawiamy na stole, wokół którego siedzą dzieci. Natomiast „ognisko” najlepiej zrobić na podłodze.
Celem tych zajęć jest przede wszystkim oswojenie dzieci z ogniem Nasze panowanie nad tym żywiołem demonstrujemy gasząc świeczkę lub ognisko(dmuchnięciem, wodą).Ukazujemy właściwości ognia- jasność i ciepło, które daje, ale też jego niszcząca moc. Oczywiście podczas wszystkich ćwiczeń pamiętamy o bezpieczeństwie.
POWIETRZE
Jest żywiołem, którego wszyscy doświadczamy. Powietrze jest nam niezbędne do życia. Dzieci głęboko upośledzone najczęściej odczuwają „ głód” świeżego powietrza. Przebywają głównie w zamkniętych pomieszczeniach, na wszelkie zajęcia są dowożone samochodami, a podczas spacerów szczelnie chronione przed skutkami wietrznej pogody.
W pracy z tym żywiołem możemy wykorzystywać wentylator i suszarkę do włosów. Podmuch powietrza może być ciepły lub zimny, możemy też regulować jego siłę. W czasie zajęć dmuchamy na dzieci, rozwiewamy im włosy, dmuchamy na twarz. Możemy również demonstrować działanie powietrza na różne przedmioty: zabawki wiszące, wiatraczki, dzwony rurowe, gwizdki, fujarki.
WODA
Woda działa podobnie jak ziemia- bardzo uaktywnia dzieci. Pobudza nie tylko aktywność ruchową ale i wokalizację. Daje miłe wrażenia dotykowe, powoduje rozluźnienie mięśni . Łatwo poddaje się wszelkim działaniom dzieci- wystarczy niewielki ruch, aby tafla wody zafalowała a z nią zabawki .Większość dzieci bardzo lubi bezpośredni kontakt z wodą. Możemy wykorzystać wiele ćwiczeń:
- kąpiele
- masaże
- moczenie nóg i rąk
- przelewanie wody do różnych pojemników
- zraszanie
- zabawy ze śniegiem i lodem
Każde z wymienionych zajęć może urozmaicać różne formy pracy, może także stanowić odrębny blok.
STOSOWANIE STYMULACJI POLISENSORYCZNEJ WEDŁUG PÓR ROKU PODCZAS ZAJĘĆ „ PORANNEGO KRĘGU”
Podstawą tworzenia programu „ porannego kręgu” jest świat przyrody. W rytmie tego świata żyjemy, jesteśmy jego częścią. Jest on dla człowieka źródłem barw, smaków, zapachów, wrażeń dotykowych ,termicznych . Obcując na co dzień z przyrodą doświadczamy (zazwyczaj podświadomie) jej potęgi: ciepła lub przenikliwego zimna, miłego wietrzyku i siły ogromnej wichury. Oglądamy paletę barw: świeżą zieleń wiosny, soczyste kolory lata, pastele jesieni czy biel śniegu .Czujemy zapachy również charakterystyczne dla każdej z pór roku. Wszystkie te bodźce oddziałują na nasze samopoczucie.
„ Poranny krąg” nie zastępuje dzieciom naturalnych bodźców płynących z przyrody, ale wykorzystuje je wkomponowując w proces rewalidacyjny( komunikacja, różnicowanie barw, nauka widzenia itd.)
Pamiętać również należy, że celem „ porannego kręgu” powinno być spotkanie z drugim człowiekiem, czyli przeżycie przyjemne dla obu stron. Stąd wynika szereg zadań dla terapeuty; musimy zrobić wszystko , by skoncentrować całą naszą uwagę na osobie , z którą się spotykamy. Szczególne znaczenie ma to w momencie, w którym zbliżamy się do dziecka i wchodzimy z nim w kontakt wzrokowy i dotykowy (pamiętać musimy ,że wiele o naszym nastroju mówi język ciała, intonacja głosu) .
Nie bez znaczenia jest również utrzymanie podczas zajęć pewnej rytualizacji czynności. Wprowadza ona porządek, przewidywalność . Stymulacja bez rytualizacji może wprowadzić chaos, co pociągnie za sobą zamknięcie na kontakt.
Stymulacja polisensoryczna obejmuje , jak sama nazwa mówi, aktywizację wszystkich zmysłów. Przedstawię propozycje oddziaływań na każdy z nich:
WZROK
Duże znaczenie w odbiorze wzrokowym mają barwy. Kolory budzą uczucia, ożywiają, pobudzają lub uspokajają. Przy zaburzeniach mózgowo-organicznych kolor czerwony i żółty oddziałują ogólnie na uaktywnienie się uczuć, a błękitny i zielony dają poczucie koncentracji, zadowolenia i równowagi. Kolor biały przekazuje spokój. Każdej porze roku został przypisany inny kolor:
- lato to kolor czerwony - jest pobudzający, a nawet agresywny (ogień) , zwiększa energię życiową
- jesień to barwa żółta –kolorowe liście, dojrzałe owoce, kolor ten przekazuje ciepłe uczucia, wesołość, a przy stanach lękowych może działać łagodząco
- zima to biel i błękit- kolory te wyciszają, uspokajają, przypominają zimowy chłód
- wiosna to kolor zielony - który łagodzi, powoduje zadowolenie, odpręża
Manipulacja barwami odbywa się poprzez zmianę wystroju całego pomieszczenia, w którym prowadzimy zajęcia. Możemy operować „ czystym”
kolorem jak i jego odcieniami. Wykorzystujemy do tego celu tkaniny, papier, bibuły , baloniki i inne przedmioty w określonym kolorze. Jeśli istnieje taka możliwość możemy używać przezroczystych kawałków tkanin do zabaw z dzieckiem.
Ważnym elementem „porannego kręgu” jest ciemność. Silnie pobudza emocje, może budzić lęk. Dzięki ciemności wyraźniej dostrzegany jest każdy element otoczenia, który nią nie jest(płomień zapalonej przez nas świecy daje nie tylko światło, ale i poczucie bezpieczeństwa, panowania nad ciemnością).
WĘCH
Zapachy, podobnie jak kolory, oddziałują w swoisty sposób na naszą psychikę.
Do konkretnej pory roku przyporządkowano inny zapach ( kilka kropel olejku zapachowego wlewamy do lampki zapachowej oraz dodajemy do olejku używanego do masażu dłoni:
- latem używamy zapachu różanego- działa on kojąco, łagodzi złość, gniew, bezsenność, pomaga rozładować stres
- jesienią-używamy lawendy, która łagodzi napięcia, uspokaja, wzmacnia
- zimą -mięty ,która ma właściwości wzmacniające i rozluźniające, udrażnia też drogi oddechowe
- wiosną używamy działającego antyseptycznie olejku cytrynowego, który pobudza apetyt i ożywia
SMAK
Bodźce smakowe również zmieniają się cyklicznie. Celem wprowadzenia ich nie jest nauka jedzenia, ale dostarczenie dziecku przyjemności wynikającej ze smakowania :
- wiosną podaje się dzieciom gorzko-kwaśną cytrynę posypaną cukrem
- latem- słodką wiśniową konfiturę
-jesienią- miód i krem orzechowy
-zimą- talarki miętowe w czekoladzie
SŁUCH
Każdej porze roku przyporządkowany jest instrument będący źródłem bodźców dźwiękowo-wibracyjnych:
-latem- gong i grzechotka z piaskiem
-jesienią-gra wiatru na dzwonach rurowych
-zimą- dzwonki i trójkąt
-wiosną- bębenek
Silne wibracje tych instrumentów wspomagają odbiór fal akustycznych. Początkowo używa się tych instrumentów blisko ciała dziecka tak, aby mogło poczuć wibracje, a potem źródło dźwięku stopniowo się oddala.
DOTYK
Receptory dotyku znajdują się na powierzchni całej skóry dziecka, która odbiera ucisk, dotyk, wibracje, temperaturę, ból. Podstawową propozycją stymulacji dotykowej jest masaż dłoni. Towarzyszy jemu piosenka i charakterystyczny zapach olejku .Nasz dotyk powinien być przekonujący i precyzyjny, powinniśmy przekazywać nim pozytywne nastawienie i poczucie bezpieczeństwa ( nasze ręce nie mogą być ani zbyt twarde, ani zbyt delikatne). Bodźce dotykowe mają szczególne znaczenie dla uczniów niedowidzących. Poprzez masowanie dzieci zaczynają „ odczuwać” swoje ręce: ich ciepło, gładkość skóry .
W każdej porze roku możemy uczyć dziecka innej samogłoski, która będzie stanowić odpowiedź dziecka na wywołanie jego imienia( latem-„i”, jesienią „e”, zimą „a”, wiosną „o”).
Każdą porę roku charakteryzuje inny żywioł. Ogień, wiatr, woda i ziemia są bardzo cennymi bodźcami, ponieważ mają charakter polisensoryczny Ogień to bodziec wzrokowy, ale daje ciepło, słyszymy trzask płomieni. Wiatr odczuwamy na skórze, ale słyszymy też jego świst , widzimy jego działanie. Możemy usłyszeć plusk wody, oglądać ją, poczuć krople deszczu, chłód lodu. Ziemię widzimy, czujemy jej zapach, działa na zmysł dotyku.
SCHEMATYCZNY PRZEBIEG ZAJĘĆ
1.Zapalenie lampki zapachowej (zapach olejku dostosowany do odpowiedniej pory roku0
2.Wymienianie imion dzieci, zwrócenie uwagi na zapach oraz cechy ognia-obejście z lampką kręgu
3. Masaż dłoni oliwką zapachową, śpiewanie piosenki powitalnej ( na melodię „Panie Janie” śpiewamy słowa „ Witaj....(imię dziecka)-2x, jak się masz-2x,wszyscy Cię lubimy-2x, bądź wśród nas-2x)
4. Krótkie opowiadanie o danej porze roku- możemy eksponować ciekawostki przyrodnicze związane z daną porą (wiosną podlewanie roślin wysianych w doniczkach, jesienią obejrzeć liście, kasztany, żołędzie, zimą- śnieg)
5. Spotkanie z żywiołem:
- wiosną rozcieramy dzieciom glinę na dłoniach- najpierw jest mokra, śliska i zimna, a później ciepła, szorstka i krucha
- latem zapalamy kilka świec lub lampion, opowiadamy o ogniu i pokazujemy jego właściwości, na koniec zdmuchujemy go lub zalewamy wodą
- jesienią wentylatorem rozwiewamy suche liście, poruszamy tkaninami na ścianach i suficie albo zabawkami, rozwiewamy włosy dzieciom
- zimą demonstrujemy wodę w stanie ciekłym i zamarzniętym, dzieci dotykają lodu, który jest twardy, śliski, zimny i mokry
6. Demonstracja instrumentu muzycznego- gra nauczyciel i, w miarę możliwości dzieci
7. Zakładanie na głowy dzieci kolorowych chust(kolor dostosowany do pory roku)- dziecko samo lub z pomocą ściąga chustę z głowy
8. Zaciemnienie sali: szukanie z zapaloną lampką dzieci, w miarę możliwości wywołane dziecko odpowiada określoną głoską na dźwiek swego imienia
9. Lampa nadfioletowa- w ciemnościach i w nadfioletowym świetle pokazujemy fosforyzujące zabawki, materiały części garderoby
10. Bodźce smakowe- podajemy smakołyki przewidziane dla danej pory rok.
11. Gaszenie lampki
Opracowanie: oligofrenopedgog mgr Beata Nowicka
