Spis treści.

1. Wstęp
2. Arteterapia – cele i metody
3. Techniki wykorzystywane na warsztatach plastycznych.
4. Warsztaty plastyczne „Świat wyobraźni”

1.Wstęp

   W rozwoju i rehabilitacji osób niepełnosprawnych intelektualnie niebywałe znaczenie mają podejmowane przez nich różnorodne formy kreatywności. Twórczość osób niepełnosprawnych zależy od następujących czynników:

• Intelektualnych – pamięć, myślenie, uwaga
• Emocjonalnych – zdolność koncentrowania się na samym sobie, spontaniczność, niezależność
• Społecznych – odpowiedzialnych za wzrost lub obniżenie motywacji twórczej

         Wytwory artystyczne stanowią nie tylko formę komunikacji, ale są także pozytywnym wzmocnieniem, źródłem natychmiastowej i bezpośredniej przyjemności.
Tworzenie dzieła stanowi łatwiejszy sposób komunikacji z innymi, niż werbalne wyznawanie swoich uczuć. Zapewnia jednostce przestrzeń, w której ma możliwość wykroczenia poza swoją niesprawność.

     Według psychologów zajmujących się twórczością, każdy człowiek posiada potencjał twórczy, należy go tylko uaktywnić. Zadaniem naszym, nauczycieli, jest prowokowanie swoich podopiecznych do twórczego działania. Aby podjęli oni inicjatywę tworzenia należy stworzyć im ku temu warunki i odpowiednio ich ukierunkować. Można próbować to osiągnąć poprzez udział uczniów w warsztatach plastycznych, na których stosując różnorodne techniki plastyczne realizuje się elementy arteterapii.

2. Arteterapia - cele i metody

„Zobacz smaki, pokoloruj zapach, posmakuj dźwięki, dotknij kolor.”

Sztuce od wielu wieków przypisuje się potężną moc terapeutyczną. Terapia sztuką to rodzaj psychoterapii, która wykorzystuje twórczość w zajęciach terapeutycznych. Mówiąc prościej, jest to leczenie sztuką. Po raz pierwszy tego terminu użył pracujący w Wielkiej Brytanii artysta – Adrian Hill. Określenia „arteterapia” (ang. art therapy) używała również pracująca w USA psychoanalityczka Margaret Naumburg. Na czym polega terapia przez sztukę? Jakie metody stosuje się podczas arteterapii? Jakie dysfunkcje i problemy psychiczne można leczyć za pomocą sztuki? Czy arteterapia to coś więcej niż zwykłe zajęcia plastyczne?

W Polsce, wpływem sztuki na poprawę zdrowia naukowcy zaczęli się interesować w latach 30. XX wieku. Inicjatorem arteterapii w naszym kraju był prof. Stefan Szuman, wybitny pedagog i etyk. Kontynuatorem działań profesora Szumana stał się onkolog – prof. Julian Aleksandrowicz. Jednak dopiero w latach 90. XX wieku techniki arteterapii rozkwitły w Polsce na dobre. Stało się tak za sprawą wymiany doświadczeń z terapeutami działającymi na Zachodzie, a także dzięki coraz liczniejszym tłumaczeniom zachodnich opracowań na ten temat.

Brytyjskie Stowarzyszenie Arteterapeutów (The British Association of Art Therapists) definiuje arteterapię jako formę psychoterapii, która traktuje media artystyczne jako podstawowy sposób komunikacji. Terapia przez sztukę polega na tym, że przy wsparciu terapeuty uczestnik arteterapii tworzy obiekty artystyczne, np. obrazy, rzeźby, utwory literackie, a następnie dzieli się z terapeutą zawartymi w nich znaczeniami. Wspólnie z terapeutą odkrywa też zupełnie nowe znaczenia i tropy w swojej twórczości, analizuje je i rozwija.

Od uczestnika arteterapii nie wymaga się specjalnych umiejętności czy talentu artystycznego. Ważny jest sam proces tworzenia, ekspresja emocji, a także wspólne odczytywanie dzieła przez tworzącego i terapeutę. Leczenie sztuką wiąże się ze ściśle psychoterapeutycznym kontekstem działań. To odróżnia arteterapię od terapii zajęciowej czy zajęć plastycznych. W przypadku arteterapii psychoterapeuta nie jest nauczycielem czy krytykiem, ale spełnia rolę przewodnika i towarzysza. Ma zachęcać pacjenta do tworzenia nowych znaczeń i ich interpretacji. Pacjent zaś jest twórcą, który dzieli się własnymi skojarzeniami, interpretacjami i odczuciami. Arteterapia daje chorym szansę lepszego zrozumienia siebie i poznania natury swoich problemów. Terapia przez sztukę może prowadzić do zmiany widzenia własnej osoby.

Arteterapia ma szerokie zastosowanie. Wykorzystuje wachlarz różnorodnych form twórczości. Może obejmować malarstwo, rzeźbiarstwo, fotografię, film itd. Psychoterapia słowem to m.in. bajkoterapia, biblioterapia, terapia poprzez poezję i mity. W ramach arteterapii funkcjonuje również terapia dźwiękiem: muzykoterapia, choreoterapia czy terapia wykorzystująca dźwięki natury. Arteterapia dla dzieci szczególnie często odwołuje się do muzyki. Technikami leczenia sztuką są również psychodrama i pantomima. Główny cel arteterapii zasadza się na umożliwieniu pacjentowi dokonania przemiany i rozwoju osobowości z pomocą działań artystycznych. Autoekspresja towarzysząca procesom twórczym ma pomóc ludziom w rozwiązaniu ich problemów natury psychologicznej, ma wpływać na ich zachowanie. Cele arteterapii, to:

• redukowanie stresu,
• zmniejszenie poziomu napięcia i uwolnienie negatywnych emocji,
• podnoszenie samoświadomości i samooceny,
• rozwijanie umiejętności interpersonalnych,
• poznawanie motywów własnych zachowań, introspekcja,
• rozwijanie spontaniczności i lepszej ekspresji samego siebie.

Arteterapia może być stosowana w przypadku osób głęboko upośledzonych umysłowo, osób niepełnosprawnych, mocno zaburzonych lub niedostosowanych społecznie. Arteterapię chętnie wykorzystuje się w leczeniu zaburzeń psychicznych, m.in. w leczeniu depresji, lęków, uzależnień, w leczeniu zaburzeń osobowości, autyzmu. Arteterapia jest też wykorzystywana do leczenia problemów w relacjach rodzinnych, w przypadkach nadużyć seksualnych, ale również przy zaburzeniach natury fizycznej czy neurologicznej. Można ją stosować u pacjentów niemal
w każdym wieku – od małych dzieci po osoby starsze. Programy arteterapeutyczne
z powodzeniem są wprowadzane w szpitalach i klinikach.

Metody i techniki szeroko rozumianej arteterapii:

• Rysunek:

-        Rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, ołówkiem, kredą lub węglem.

• Malarstwo:

-        Malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi, olejnymi, farbami do szkła, farbami window collors lub tuszem kreślarskim.

• Grafika:

-        Wykonuj się gipsoryt, linoryt, drzeworyt, monotypia lub druk strukturalny.

• Rzeźba:

-        Wykonujemy prace z masy plastycznej np. masa solna, glina, modelina, plastelina, masa papierowa, wosk itp. lub stosujemy rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach. Stosujemy papiero-plastykę, origami – motywy postaci, przedmiotów, kwiatów lub laurki.

• Sztuki użytkowe:

-        Witraż – na okna, drzwi, butelki itp., fotografia, plakat, projekty okładek, opakowania, ulotki reklamowe. Collage – wycinanie, wyklejanie, wydzieranie z papieru i tworzenie pracy łączonej różnymi technikami plastycznymi.

-        Zdobnictwo i dekoratorstwo:

-        Ikebana - układanie kompozycji z suszonych i żywych kwiatów, roślin, owoców oraz darów natury, np. kory drzewa, szyszek, mchu, muszli, drewna, piór itp., kompozycje w wazonie, w ramach obrazów, koszykach. Dekoracje – okolicznościowe, świąteczne, np. stroiki Wielkanocne, Bożonarodzeniowe, wycinane ozdoby z papieru z okazji świąt i uroczystości. Zdobienie różnych przedmiotów, np. ramek.

• Muzykoterapia:

-        Stosujemy muzykoterapię bierną – muzyka aktywizująca, relaksacyjna, trening relaksacyjny Schultza lub muzykoterapia czynna – muzykowanie pacjentów (instrumenty Orffa, gitara i inne), nauka śpiewania nowych piosenek, śpiewanie utworów znanych i lubianych, popularnych ludowych czy biesiadnych.

• Biblioterapia:

-        Czytanie głośne fragmentów lub całości książki (dla bajek Bajkoterapia) (tekstu) przez pacjentów i rozmowa po przeczytaniu. Słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądź relaksacyjnych), oraz poradnictwo biblioteczne – propozycje do samodzielnego czytania i rozmowa po przeczytaniu w formie np. wieczorów poezji.

• Filmoterapia:

-        Projekcja filmów i dyskusja po niej. Nagrywanie filmów

• Teatroterapia:

-        Stosujemy psychodramę, drama, pantomima (scenki pantomimiczne) i oglądanie spektakli.

• Choreoterapia:

-        Stosujemy taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe i improwizacje ruchowe przy muzyce.

3. Techniki wykorzystywane na warsztatach plastycznych

     Każde dziecko lubi rysować, malować, realizować swoje wyobrażenia o sztuce plastycznej.

Techniki plastyczne są jedną z najczęściej wykorzystywanych dziedzin rozwijających umiejętności i wyobraźnię uczniów . Znajdują one swoje miejsce w procesie kształtowania osobowości i postawy dzieci wobec otaczającej ich rzeczywistości.

Zapoznanie z różnorodnymi technikami plastycznymi umożliwia zdobycie różnych umiejętności uczniom , ponieważ malarstwo, rysunek, modelowanie wypływają ze spontanicznej potrzeby dziecka. Na twórczość plastyczną składa się kilka elementów. Są to ćwiczenie koncentracji uwagi, powtórka zdobytych wiadomości oraz ćwiczenia pamięci. Poniżej przedstawiamy zestaw różnorodnych technik plastycznych ,jakie można wykorzystać i materiałów z jakich można stosować podczas zajęć :

Materiały do zajęć plastycznych:

Podstawowym tworzywem jest papier :biały, bibuła, flokowany, karton, tektura falista, papier wycinankowy, transparentny, kolorowy, kalka techniczna. Następną ważną rolę pełnią farby: plakatowe, akrylowe, akwarele, do tkanin, olejne, kredki świecowe, lakiery. Potrzebne są nożyczki, miękkie ołówki, temperówki, gumki, linijki ,kleje oraz tzw .materiały odpadowe.

Techniki plastyczne:

Rysowanie kredką świecową
Do rysowania nadaje się papier gładki, o szorstkiej powierzchni. Rysunek może mieć charakter linearny lub malarski. Rysunek o charakterze linearnym dziecko wykonuje kredką w takim kolorze, aby linie kontrastowały z tłem rysunku. Rysunek o charakterze malarskim dziecko osiąga tworząc plamy barwne bądź przez przesuwanie kredki całą jej długością po powierzchni arkusza. Różnicowanie barw przez nakładanie jednego koloru na inny kolor, łączenie różnych kolorów ze sobą jest zabawą.

Rysowanie kredkami oprawionymi w drewno
Początkowo uczymy prawidłowego trzymania kredki. Możemy również rysować kilkoma kredkami naraz. W takim wypadku układamy na podłodze bardzo dużą kartkę papieru albo przyklejamy ją do ściany lub do stołu taśmą klejącą by nie przesuwała się. Związujemy ze sobą gumką kilka (3 lub więcej) kredek o tej samej długości. Wyrównujemy ich długości poprzez postukiwanie nimi o papier. Rysujemy po kartce i obserwujemy, jak na papierze powstają tęczowe wzory. Możemy rysować przy muzyce, wykonując do taktu ruchy ręką. Możemy również przewrócić papier na drugą stronę i kontynuować rysowanie.

Rysowanie mazakiem
Do rysowania nadaje się papier o gładkiej powierzchni. Jest to łatwe dla dzieci. Rysunek ma charakter linearny.

Rysowanie węglem
Rysowanie na papierze chropowatym pozwala otrzymywać rozmaite efekty rysunkowo- fakturowe. Linearny charakter rysunku dziecko uzyskuje przez mocniejsze naciskanie pałeczki węgla.

Rysowanie piaskiem i klejem
Przesiany piasek (może być w dwóch kolorach), klej (najlepiej w sztyfcie lub Wikol), miseczka, pędzelek albo pałeczka kosmetyczna, papier, tektura lub karton, kalka lub papier śniadaniowy, ołówek, gazety. Za pomocą ołówka i kalki przenosimy wybrany obrazek na karton . Kładziemy karton na podłożu z gazet i klejem pokrywamy kontury rysunku. Posypujemy go suchym piaskiem, który samoczynnie przywiera do kleju. Nadmiar piasku strząsamy.


Kropkowanie
Dowolne narzędzia, którymi można kolorować, np. kredki świecowe, flamastry, farbki i pędzelki, kreda, farby olejne czy kredki ołówkowe, papier. Za pomocą stawiania na papierze kropek tworzymy dowolną techniką cały obrazek. Zmieniamy kolor jeśli chcemy. Łączymy ze sobą różne techniki, np. część obrazka wykonujemy przy użyciu kredek, a tło za pomocą farbek. Zobaczą, że to kropki tworzą cały obrazek.

Malowanie  pędzlem
Dziecko maluje farbami wodnymi szerokimi ruchami całej ręki. Charakter malowania  zależy od rodzaju pędzla i farby. Pędzlem uzyskuje się linie miękkie, swobodne, cieńsze i grubsze, jaśniejsze i ciemniejsze.

Rysowanie świecą
Rysujemy świecą białą lub kolorową, następnie zamalowujemy dużym pędzlem całą powierzchnię kartki papieru farbą plakatową.

Malowanie podanego wzoru
Odbity przez kalkę wzór (lub wycięty gotowy) malujemy farbami.

Malowanie  plasteliną
Dany wzór malujemy plasteliną. Poza tym możemy układać na podłożu z plasteliny materiał  przyrodniczy, gazetę, drobne przedmioty dekoracyjne, skorupki z jaj czy układać (kleić) kulki wykonane z bibuły do podanego wzoru.

Modelowanie w glinie, modelinie, plastelinie
Technika ta polega na toczeniu, wałkowaniu, ściskaniu, rozciąganiu obiema rękami wszystkimi palcami modeliny, gliny czy plasteliny. Należy zwrócić uwagę, że modelować trzeba w całym kawałku szczególnie glinę, ponieważ pęka ona przy wysychaniu w miejscach styku.

Malowanie pastą do zębów, którą możemy łączyć z farbą 
Do malowania używamy tektury, pędzla, talerzyka, farb akwarelowych, pasty do zębów. Na talerzyk wyciskamy trochę pasty do zębów. Kilkoma kroplami wody nasączamy wszystkie kolory farb i po chwili, gdy rozmiękną pędzlem nabieramy farbę w dowolnym kolorze. Przenosimy ją na talerzyk i mieszamy z pastą do zębów. Powstanie gęsta i bielsza pasta kryjąca. Po wyschnięciu gruba warstwa farby staje się krucha. Można ją wzmocnić spryskując lakierem do włosów.

Łączenie gotowych elementów z malowanymi
Wycinamy drzewa, grzyby, zwierzęta, postacie itp. i łączymy je z malowanymi (lub malujemy je).

Frottage (frotaż)
Prosta technika polegająca na malowaniu ciekawej i zróżnicowanej faktury (np. liści) farbami i odciskaniu jej na kartce.

Malowanie wałkiem
Tektura, świeże (wilgotne) liście, klej Wikol, farby (tempera), jednorazowa forma do ciast, dziecięcy wałek do ciasta, papier dobrze wchłaniający, łyżka. Na tekturze układamy liście w dowolny wzór. Przyklejamy je do tektury, pozwalamy im wyschnąć. W jednorazowej formie do wypieków umieszczamy około łyżkę farby. Przesuwamy wałek po formie do momentu, gdy cały będzie pokryty farbą. Nanosimy wałkiem farbę na liście. Na pomalowanych liściach umieszczamy kartkę papieru. Delikatnie przygniatamy papier. Odrywamy go i oglądamy, jak liście odcisnęły się na papierze. Przy użyciu tej samej farby możemy stworzyć kilka takich samych obrazków.

Witraż papierowy
Polega na wycięciu pewnych elementów rysunku i podklejeniu tych miejsc kolorową bibułką.

Wydzieranka obrazkowa
Papier kolorowy, kartka papieru białego, klej z mąki.
Z kolorowego papieru wyrywamy potrzebne formy i naklejamy na kartkę białego papieru

Wydzieranka z gazet, z papieru kolorowego, z bibuły
Z gazety, z kolorowego papieru lub z bibuły wyrywamy potrzebne formy i naklejamy na kartkę białego papieru.

Wycinanie i formowanie z papieru
Wycinamy i malujemy wybrane przedmioty i postacie. Potem je zginamy na liniach przerywanych i sklejamy.

Cięcie i składanie
Najpierw tniemy obraz na części, a potem tworzymy nowy, niepowtarzalny kształt.

Collage (kolaż)
Odpadki tkanin, skór, falistej tektury, papierów , gazet, ścinków tekstylnych, włóczka. Wykonujemy dowolną kompozycję z różnych materiałów i naklejamy na podłoże. Możemy ją łączyć z rysunkiem lub farbą. Łączenie różnych barw daje ciekawe odcienie.

Obrysowywanie kształtów tekturowych i wypełnianie ich dowolnym materiałem
Papier, ołówek, kreda, kredki ołówkowe albo świecowe, flamastry, linijka, kątomierz, szablony, nakrętki inne przedmioty, które można obrysować. Wybieramy narzędzie, którym będziemy odrysowywać i przedmiot do odrysowania. Następnie umieszczamy go na papierze. Na koniec wypełniamy dowolnym materiałem, np. ziarenkami zbóż. 

Ziarenkowe wysypywanki
Tektura, klej płynny, drobne nasiona, kasza, makaron, fasola. Na małym kawałku tektury można narysować warzywa, owoce, zwierzęta lub inne dowolne postacie. Część rysunku smarujemy klejem płynnym i nasypujemy grubą warstwę nasion. Przyciskamy lekko palcami i po chwili strzepujemy nadmiar na gazetę lub do miski.

Pieczątki z ziemniaka
Kilka ziemniaków, nóż, farby plakatowe, papier rysunkowy, foremki do wycinania ciastek, pędzel. Ziemniaka kroimy na pół. Na każdej połówce układamy foremkę do ciasteczek i wciskamy ją głęboko. Małym nożykiem ścinamy brzegi zewnętrzne i wyciągamy foremkę. Stempel gotowy. Teraz malujemy stempel farbą. Dociskamy do kartki papieru wzór według własnego pomysłu.

Kompozycje ze sznurka i kolorowych włóczek
Na kartonie lub tekturce układamy ze sznurka dowolny kształt, np. zwierzątka, przyklejamy klejem z mąki, wnętrze sylwety wyklejamy kolorową włóczką. Praca powinna być wykonana w dużym formacie.

Zalewy gipsowe
Gips rozrabiamy z wodą i wlewamy do foremek, talerzy, pudełek o ciekawych kształtach. Następnie dekorujemy materiałem przyrodniczym lub malujemy farbami.

Wytwory z masy solnej
PRZEPIS NA CIASTO SOLNE:
Do wykonania ciasta solnego z reguły bierze się mąkę i sól w proporcji 1:1, a więc tyle samo mąki, co soli. W miseczce mieszamy mąkę z solą, dodajemy wodę i zagniatamy ciasto. Uzyskana masa musi być elastyczna, dawać się łatwo formować i odchodzić od boków miski.
Z powyższej masy można wykonać dowolne rzeźby (np. kółka do serwetek, biżuterię, koraliki, modele bułek, chleba, owoców, warzyw i innych produktów spożywczych, ramki do obrazów, zwierzęta, ozdoby świąteczne, itp.). Gdy praca nad dziełem zostanie ukończona osoba dorosła umieszcza ją na formie do wypieków i piecze w temperaturze 160 stopni przez godzinę albo do momentu, gdy ciasto stwardnieje. Ciasto nie powinno uginać się, gdy puka się w nie nożem.

Wytwory z masy papierowej
8-10 arkuszy różnych gazet, klej do tapet, naczynie do rozrabiania kleju. Gazetę drzemy na drobne kawałki. Rozrabiamy klej w płaskim naczyniu, w którym będziemy mogli wygodnie mieszać masę palcami. Masa papierowa musi schnąć 2 dni. Z masy papierowej możemy wykonać np. miseczkę.

4.Warsztaty plastyczne "Świat wyobraźni"

       Nauczyciele nauczania indywidualnego naszej szkoły współpracują z Biblioteką Miejską im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu. Wraz z uczniami uczestniczą w warsztatach plastycznych "Świat wyobraźni" prowadzonych przez panią Alicję Kaczmarek w Filii nr 12 dla Ludzi Niepełnosprawnych. Są to zajęcia plastyczne, manualne dla osób niepełnosprawnych prowadzone w ramach terapii przez sztukę. Cele warsztatów plastycznych są następujące:

• stanowią możliwość lepszego poznania się, nawiązywania kontaktu z otoczeniem
• dają możliwość przełamywania wszelkich oporów i lęków związanych z ekspresja i kontaktem z otoczeniem
• są źródłem ogólnego rozwoju - sensorycznego, poznawczego, komunikacyjnego, manualnego
• rozwijają wyobraźnię
• uczą współdziałania w grupie
• są okazją do wyładowania emocji, mogą zmniejszyć stopień nadpobudliwości
• są okazją do integracji z grupą rówieśniczą

 Warsztaty odbywają sie raz w miesiącu, w czwartki. Prace wykonywane są różnymi ciekawymi technikami, z wykorzystaniem różnorodnych materiałów. Na zajęciach powstały m.in. korale z gliny, słoneczniki z szyszek i krepiny, wazoniki, piki świąteczne techniką decupage, pajęczyny ( nawijanki na szkielet z kasztana i listewek), stroiki okolicznościowe, aniołki, baranki, zajączki itp. Zajęcia te prowadzone w atmosferze ciepła, humoru i życzliwości pod doradczym i fachowym okiem pani Ali są bardzo lubiane przez dzieci a także nauczycieli i opiekunów. Po wykonaniu i omówieniu prac następuje czas na wspólny słodki poczęstunek, który jest okazją do rozmów, lepszego poznania się, utrwalania zasad kulturalnego zachowania się przy stole oraz integracji z grupą rówieśniczą. Zajęcia te są także okazją do zapoznania się z ofertą biblioteki, księgozbiorem oraz obejrzenia wystaw w siedzibie biblioteki. Na koniec każdego roku szkolnego uczniowie otrzymują pamiątkowe dyplomy uczestnictwa w warsztatach oraz drobne upominki. W trakcie tych zajęć dzieci mogą podziwiać prace innych osób eksponowane na wystawach okolicznościowych.

                                   opracowanie: mgr Katarzyna Grabowska

                                                          mgr Bogusława Gołębiewska

                                                           mgr Grażyna Kolczyńska

Bibliografia:

1. Arciszewska-Binnebese Alina: „Szczęśliwy świat tworzenia, czyli Arteterapia: materiały metodyczne do pracy z dziećmi, młodzieżą oraz osobami dorosłymi, w szkołach podstawowych i gimnazjach, w placówkach szkolno-wychowawczych szkolnictwa specjalnego, w świetlicach szkolnych i terapeutycznych, na koloniach, obozach i wycieczkach”. Toruń: Wydaw. BEA-BLEJA, 2003.
2. „Arteterapia w medycynie i edukacji”
3. Gładyszewska-Cylulko Joanna: „Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii.” Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2007.
4. Kwiatkowska Grażyna: „Arteterapia”. Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991
5. Stańko-Kaczmarek Maja: "Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej": Warszawa: Difin, 2013.
6. Małgorzata Żukowskia-Orzoł ,” Każde dziecko to potrafi ” Ursuli Barff i Inge Burkhart.
7. "Terapia sztuką w rewalidacji" - zeszyt informacyjny dla rodziców i opiekunów wyd. Pomorskie Centrum Terapii Pedagogicznej, Koszalin 2002

SYSTEM OPIEKI NAD DZIECKIEM W POLSCE I WE FRANCJI

Stres i wypalenie zawodowe w pracy z młodzieżą